Hla hmanga inbeihna (Intukna Hla)
- PC Lalngaihzuala
Executive Committee Member, MIPOTY
Hla hmanga inbeihna ziarang langsar tak chu a hlimawm zawng leh a zangkhai zawnga hla thu kalpui a ni a tih theih ang. Mahse, hetiang a nih avang erawh chuan fiamthu bawlhhlawh leh hlimhlawp lam ringawt a kawk lo thung. Boruak zangkhai leh nuihna lam ni mah se, a tuartu tan erawh chuan fiamthua lo lak chi a ni lo, nuihna tur a awm lo a. Sapho chuan thu leh hla lamah remchang tak maiin tihelna ṭawngkam hi an zep thiam mai zel a. Mizote hi hnam tlemte mah ni ila, thu leh hlaah kan naupan ngaihtuahin kan hausa em em thung a. Heng kan hla neih te hi ṭha tak tak leh ril tak tak mai an ni a. Tunlai angin an phuah hunlai hian sap miril te thu leh hla dan zam hrang hrang hian a thleng pha lo a tih theih hial ang. Mahse, heng an thu hla tam tak te hi tunlai thu leh hla huangah hian a thukin a ril em em a, saphoten dan an lo zam hrang hrang ngunthluk leh chik zawka zir theih turin hla thu tehna huang hrang hrang (genre) –ah pawh a mikhual lo hle tih a chiang hle a ni.
Kan hla intihelna kan hmuh te hi ṭhuang liin a sawi theih a; chungte chu mi mal inphuah elna (Personal Satire), sakhua leh kohhran beihna (Religious satire), ram leh politics lam inbeihna (Political satire) leh khawtlang nun sawiselna lam (Social satire) te a ni. Hla hmang chuaha inbeihna pawh hi Mizo hlaphuah thiam hmasa te-ah khan a mikhual lo em em a, hla hian thil a tithei em em a, fakna hla a ni emaw, lengzem inphuah elna leh hla hrang hrang hian thiltihtheihna thuk tak mai a nei a, Hla avangin mihring an inbei a, hla avangin ram leh ram, khua leh khua, hnam leh hnam pawh an lo indo phah fo tawh a ni. Chuvangin, hla hi hnam tin nunah a pawimawh a, hmun a khuar thuk hle a ni.
CHHIM LEH HMAR INDO (1849-1855)
Hla hi hla a ni tawp mai lo va, hla a nih piah lamah hian hmanrua ṭha leh pawimawh tak atan a hman theihzia, chhim leh hmar indo hian hian a tichiang em em a ni. Mizo te nuna Indona hmingthang tak leh rapthlak tak kha hla pakhat avanga lo irh chhuak a ni a tih theih ang. He Indona hi Vuta’n Lalpuithanga a deuna hla a ni. Lallula fapa Vuta’n Zadeng lal a tuk tlawm a, Arthlawr aṭangin Khumtung lamah a kai a, tichuan, Hualtu lamah kai leh a ni. Chutih lai chuan Rolura thlahte zinga mi Lalpuithanga chu Sailam aṭangin Chhiahtlangah a kai a, a hnuah Vanchengteah a kai leh a. Vuta chuan Hualtu aṭangin Buanhmun kai a tum a, bâwk pawh a han khawh vek tawh a. Han luah mai tuma an inbuatsaih mek lai chuan Lalpuithanga chuan a han kai khalh ta mai a. Chu thu a hriat chuan Vuta chu a thin ur ta em em mai a, a inhrosa kung kung mai a. “a bâwk khawhtu zawk chuan ka va luah dawn rua em,” a ti a. Tichuan, Buanhmun lam chu a pan ta nghal a. Vuta’n luah thuah a tum tih Lalpuithangan a lo hriat chuan a dawih zawkah ṭangin a ngai ngam ta lo va. Vanchengteah chuan a let leh ta a. Chutah tak mai chuan Vuta ngeng a chhun laklawh tawh bawk nen, a hunin a zir ngang bawk, hla thu khal tak lem har tak chuan a vawm zui a,
Buanhmun pai ang pam tawh hnu,
Chengteah lam ang let e,
Lalpuithang lem a, a lem a lem a
a han ti a. Chu hla zet chu lal ni ve tho bawk tan chuan inhmuhsitna leh indeuhsawhna tawp a tling a, pal zam mai chi a ni ta hauh lo. Tichuan, hla fing khat vang maiin Chhim lam lal an inpun khawm ta a. Rohnaa thlahten hmar lam lal an pun bawk a, Mizote zinga indopui leh rapthlak ber chu a chhuak ta a ni. He Chhim leh hmar indoa inrunna hminghthang tak chu “Khawnglung Run” kha a ni awm e.
CHHAK LEH THLANG INDO (1880)
Khawchhak lam lalte leh khawthlang lam lalte hi a hma aṭang daih tawha inmu leh inar an ni tawh ṭhin a. Khawchhak lamah hian Lalsavunga thlahte ho an awm a, khawthlang lamah hian Mangpawrha leh a nau Vuta thlahte an awm thung a. Vuta thlahte hian chhak lam lalho chu hlain an han cho hmasa a,
Piahah tawlh rawh Lalbuanga,
Kei chhung panin a man ang che,
Pi pu ro thil tiandar i ui chuanin,
tiin an han phuah khum a, heta Lalbuanga tih hi Buangtheuva a ni.
Vanhnuailiana fate chuan ngawih mai chu an tum bik hauh lo va,
Khamrang sen vung khuai kaina,
Hnampui ni hliap Reng kaina
In lal Suaknemin a hai hleinem
tiin an han chhang let ve salh a. Suaknemi an tih hi Khawthlang lal ropui Suakpuilala a ni. A hma aṭang daih tawha lo inhal sa an nih avangin chu hla intukna chuan an boruak lum tawh sa chu a rawn tialh ṭha leh a, tichuan, kum 1880 kumah chhak leh thalng indo hmingthang chu a chhuak ta a ni.
He indonaah pawh hian chhim leh hmar indo ang bawk khan hmingthang zual tak a awm a chu chu Tachhip khua ten Ruanzawl an run kha a ni awm e. Ruanzawl chu a ralṭit deuh avangin lo a feh tur reng reng chu mahniin an kal ngai lo va, kawtchhuahah innghakkhawmin a huhoin an chhuak ṭhin a. Ruanzawl nula hmelṭha, hmelṭhat avanga hmingthang em em mai Chhingpuii pawh chu pitar pakhat Pu Rena nen an kal rual a. Thui an kal hmain Tachhip khawho chuan Pu Rena chu an kap hlum ta mai a, Chhingpuii pawh chu a kokiah Tachhip pasalṭha Thangzika’n a sat bawk a. Chhingpuii chuan, “Min nun rawh, tlanna khawp chu ka pain sum a nei” a ti lawm lawm a. Mahse, Thangzika chuan, “Nun tlak i awm ta lo” tiin a sat hlum ta a ni.
A tukah chuan mi lu an lak chu an lam a, Ruanzawl chu a na thei ang berin hlain an la tihel chhunzawm a,
Chhak ralin la hrang in ti,
In lawm lai Chhinghermawii
Pualchang hmul ang in thlau ve doralah.
Hmanah di rawn chhai che maw?
Tunah chuan Chhinghermawii
Thing lenbuangah lian-ak kan chhai tir e
an ti a. intithei takin an lam mup mup a.
Buangtheuva khua Hmunpuiho chuan Tachhipho thiltih dan chu an lo hriatin an ngaihnepzia hla hmang vekin an chhang let a,
Chhip khaw val hran relate,
Hnâm in len nuthai tawnah
Liandang bawngte in thlau ve doralah.
Chhip khawvalin Hmun tlang tanchhawn min hlan e,
A ṭhiang tein Hmun tlang lenbuang
Kan chhaitir e, an dawn chawltui an rui e.
tiin. Tachhip khua chuan inti huai inti ve takin hmeichhia chak lo zawk in bei tawk chauh va, keini chuan in khaw mipa lu pahnih kan lam zawk e tiin an hmuhsitzia an au chhuah pui a ni.
Heng intukna hla pahnih chauh kan sawi te bakah hian sawi tur leh chhui tur ala tam hle a. Mahse, sawi zawh vek theih a ni mai lo. Mizo thu leh hla tihausatu ṭangkai tak chu intukna hla hrang hrang kan neih te hi a ni awm e, a hlu a, a ril a, ṭhang leh thar zel turte tan pawha pawimawh leh ṭangkai a la ni chho dawn chauh a ni. Kan hlutthiam mai bakah a hlutzia hi kan hre chho deuh deuh tur a ni a. Intukna hla hrang hrang aṭang hian hla hi hla a lo ni satliah ngawt lo tih a hriat theih a, hla hi hmanrua ṭha tak indo leh mimal indona pawh a thlen thei tih a hriat theih bawk awm e.
(He thuziak hi World Poetry Day 2025 puala Mizo Poetry Society bultuma ziak a ni a, March 21, 2025 khan Vanglaini chanchinbu-ah tihchhuah a ni).